Als de Doorbreker roept

In augustus 1881 vindt in de baptistengemeente Weerdingermond (Drenthe) een kortstondige, maar indringende opwekking plaats, waarvan een ooggetuigeverslag bewaard is gebleven. Het is nu, bijna 140 jaar later, boeiend om die geschiedenis te leren kennen en te letten op de factoren die er een rol in speelden. De opwekking van augustus 1881 in Weerdingermond.

De belangrijkste gebeurtenissen die plaatsvinden ten tijde van de opwekking zijn door de evangelist Berend Roeles (die in dienst was van de baptistengemeente) opgeschreven in een traktaat dat hij naderhand heeft uitgegeven. Hij vertelt dat de baptistenvoorganger en evangelist Johannes Horn vanuit Sneek naar Weerdingermond toe komt om samen met Roeles in de laatste twee weken van augustus diverse avonden te houden waarin er wordt opgeroepen om je leven (meer) aan Jezus toe te vertrouwen. Daarna beschrijft hij hoe er binnen twee weken tijd meer dan honderd mensen tot (een dieper) geloof komen en dat er op één zondag 54 mensen op grond van hun geloof worden gedoopt. Het onderstaande citaat van Roeles laat iets zien en proeven van dit gebeuren:

‘De kerk was vol, de navergadering hartverscheurend. In, voor en achter de kerk, ons geheele huis, in de voor- en achterkamer, in de schuur, achter het huis, overal lagen verslagenen roepende tot God vanwege de veelheid hunner zonden. De “Doorbreker” was voor ons aangezicht henen gegaan en er was niets anders te doen dan de zielen aan te vatten, om ze van de windselen te ontdoen en in vrijheid henen te laten gaan. Het getal der geredden was dien avond niet meer te bepalen.’

Welke factoren uit de tweede helft van de 19e eeuw hebben mogelijk invloed gehad op het tot stand komen van deze opwekking? Om daar iets over te kunnen zeggen heb ik vooral gekeken naar de omstandigheden van de opwekking zelf, naar de sociaal-politieke context en naar de kerkelijk-theologische context. Op basis daarvan komen er zes factoren bovendrijven, waarvan ik denk dat ze een belangrijke rol hebben gespeeld in het beïnvloeden van de opwekking.

De zes factoren
Ik werk hieronder de zes factoren in willekeurige volgorde van belangrijkheid uit:

1. De bevolking van Weerdingermond groeit snel vanaf de jaren ’70 en ’80 van de 19e eeuw, omdat het vanaf die periode het centrum van de veenindustrie wordt. Dit zou ook een rol kunnen hebben gespeeld in het feit dat er veel mensen naar de meetings van de baptistengemeente komen. Bovendien is de baptistengemeente de eerste kerk in Weerdingermond, pas in 1879 komt er een christelijke gereformeerde kerk bij. Verder zou het nog een rol hebben kunnen spelen dat mensen naar een nieuwe omgeving waren verhuisd en dat ze er daarom voor open stonden om naar een kerk van een andere denominatie te gaan.

2. Veel mensen uit de omgeving van Weerdingermond zijn veenwerkers. Zij werken onder moeilijke omstandigheden en doen zwaar en eenzijdig werk. Er is onder hen veel armoede en alcoholmisbruik. De opwekkingsboodschap hielp hen wellicht om naar emancipatie te streven en om een doel te vinden om voor te leven. Er lag bijvoorbeeld een grote nadruk op geheelonthouding, wat de werkers kon helpen om vrij te komen van hun alcoholverslaving.

3. Er werken diverse evangelisten onder de veenwerkers, waaronder Roeles. Het feit dat zij de evangelisten en hun boodschap al kenden, heeft misschien de drempel verlaagd om naar de meetings te komen en om een open houding te hebben voor het evangelie. Daarnaast vonden er ook andere opwekkingen plaats in de omgeving, die mogelijk met elkaar in verbinding stonden.

4. De baptisten stonden open voor de heiligings- en opwekkingsbeweging vanuit Engeland en Amerika (waarin Dwight L. Moody een belangrijke rol speelde). Een reden van deze openheid zou kunnen zijn omdat het een aantrekkelijke derde optie was voor de (lager opgeleide) werkende klasse, naast de moderne/vrijzinnige optie (die vooral de hoger opgeleide en rijkere mensen trok) en de orthodoxe optie (die redelijk star vasthield aan de belijdenisgeschriften). Onder invloed van Jan de Liefde (een evangelist die onder meer Tot Heil des Volks en de Vrij Evangelische Gemeenten stichtte) en zijn studenten, gingen veel baptisten over van de calvinistische uitverkiezingsleer naar een evangelische algemene verkiezingsleer. Daarnaast was er in de heiligings- en opwekkingsbeweging ook meer aandacht voor het belang van heiliging (groei in je geestelijk leven) en persoonlijke emoties.

5. Nauw verbonden met het bovenstaande punt is dat er in opwekkingsmeetings onder invloed van Moody een belangrijke nadruk lag op directe beslissingen. Dat komt ook terug in de preekstijl van Johannes Horn. Zijn uitnodiging om tot inkeer te komen had een bijna dwingend karakter. Er lag een sterke focus op de emoties van dat moment en beslissingen die direct genomen moesten worden. Dit kan ervoor gezorgd hebben dat mensen in bepaalde richtingen werden geduwd.

6. De heiligings- en opwekkingsbeweging had een sterke focus op het werk en de persoon van de Heilige Geest. Dit impliceert dat gelovigen sterk op het werk van de Geest vertrouwden, in plaats van op zichzelf. Dit komt onder meer terug in een grote aandacht voor het thema van weerstand en overgave. De nadruk op het werk van de Geest komt duidelijk naar voren in het belang van gebed. Dit wordt onder meer zichtbaar in het feit dat wanneer Horn en Roeles hebben afgesproken dat Horn naar Weerdingermond toe zal komen, Horn Roeles en zijn vrouw aanmoedigt om dagelijks voor de meetings te bidden die zij zullen organiseren. Het is natuurlijk mogelijk dat deze sterke focus op de Heilige Geest er daadwerkelijk voor heeft gezorgd dat Hij een belangrijke bijdrage aan de opwekking heeft geleverd.

Hoewel we nu in een andere tijd leven en niet op alle factoren zelf invloed hebben, hoop ik dat ze ons inspireren om net als Horn en Roeles te zoeken naar wat de Geest in onze levens, maar ook in de gemeente en omgeving kan doen!

Arjen Stellingwerf, voorganger Baptistengemeente Pernis